Župski manastir svetog Luke
Manastir svetog Luke, poznat kao Župski manastir vjekovima je bio mjesto okupljanja Župljana, ali i ostalih crnogorskih plemena i značajan faktor prosvjetnog, političkog i kulturnog života ovog kraja. O njegovom postanku postoji više verzija. Jedna od njih je da ga je zidao narod krajem 15 vijeka, druga da je zidan u doba Nemanjića kad i Morački manastir u 13 vijeku i treća da je manastir podignut u vrijeme Crnojevića. Dr. Vladimir Petković tvrdi da je Župski manastir podignut oko 1625. godine.
Prva lokacija manastira bile su Carine u mjestu Orašje, ispod brda Gradina. Predanja kažu da su se u 15. vijeku oburvale velike gomile kamena sa Gradine i srušile dobar dio manastira. Kaluđeri i Župljani se tada skupe i dogovore da sagrade novi manastir sa druge strane Gračanice ispod Vodičkog Vrha. Župljani su tada manastir prenijeli kamen po kamen do mjesta gdje se i danas nalazi. Da bi se mogla davati bolja odbrana kasnije je oko njega podignuta kamena ograda.
Župski manastir je odigrao veliku ulogu u krvavim borbama sa Turcima tokom Sčuvene Prve vojne Omer paše Latasa. Kada je 1852. godine Omer paša –Latas, turski vojskovođa, prvi put udario sa velikom vojskom na Crnu Goru, crnogorski knjaz Danilo Petrović pošalje u Župu svoga brata vojvodu Mirka sa dva rođaka da organizuju odbranu Župe, jer se vjerovalo da će preko nje biti glavni udar na Crnu Goru.
Godine 1853. manastir je oslobođen od Turaka i tada nastaje obnavljanje manastira. On je tada bio spaljen te su izgoreli mnogi dragocjeni materijali i predmeti – razne knjige i čitulje.
Manastir je ponovo izgrađen 1861., zahvaljujući donaciji crnogorskog knjaza Nikole I a na izvornoj ploči stojao je natpis:
„Ovaj hram Svetog Luke sagradi NIKOLA I knjaz crnogorski za dušu svome stricu knjazu Danilu 1861”.
U porti manastira 1871. godine je otvorena i prva osnovna škola u Župi.
Danas manastir Sv. Luke ponosno stoji na padini iznad rijeke Gračanice, ušuškan zelenilo sa svojom burnom prošlošću kao značajni spomenik Župe kom se Župljani stalno vraćaju.
Župa je vjekovima bila simbol otpora i slobode naroda koji je živio u njoj, a njeni kulturno istorijski spomenici nastavljaju da pričaju priču svim dobronamjernim posjetiocima koji žele da uživaju u ljepotama Župe i gostoprimstvu Župljana.
